از توهم بسته شدن پرونده زنگزور تا پل ۹۹ ساله ترامپ | ایران چگونه در قفقاز هم زمین خورد؟

رویداد۲۴ | لیلا فرهادی: منطقه‌ای که ارمنی‌ها آن را «سیونیک» و آذری‌ها «زنگزور» می‌نامند، نقطه‌ای استراتژیک و محل مناقشه‌ای دیرپا بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان است. برای ایران، زنگزور تنها مرز قابل‌توجه و زمینی با ارمنستان به شمار می‌آید؛ مرزی که به‌طور طبیعی، جمهوری آذربایجان را از جمهوری خودمختار نخجوان جدا و گذر از نخجوان به سرزمین اصلی آذربایجان را عملاً وابسته به عبور از خاک ایران می‌کند. این منطقه دسترسی ترکیه را به آذربایجان را هم محدود می‌کند و این کشور را به‌عنوان عضو ناتو، برای اتصال به متحد استراتژیک خود، ناگزیر از گذر از خاک کشور‌های همسایه کرده است.

روز گذشته یک تحول تاریخی در منطقه رخ داده که باید آن را در ادامه شکست‌های دیپلماتیک ایران ارزیابی کرد؛ دالان زنگزور، این بار با نام «پل ترامپ» به واقعیت نزدیک شده است؛ اما نه با نقش آفرینی یک کشور دوست و همسایه مثل روسیه بلکه با مدیریت یک دشمن دیرینه یعنی آمریکا.

اهمیت دالان زنگزور و پیامد‌های آن برای ایران

اسم این دالان در سال‌های اخیر بار‌ها شنیده شده است. نخستین مساله، علت اهمیت آن برای ایران است؛ از زمان استقلال جمهوری آذربایجان در سال ۱۹۹۱ تاکنون، عبور ارتباطی بین دو بخش اصلی این کشور تنها از طریق خاک ایران امکان‌پذیر بوده است. ایجاد کریدور زنگزور، که مسیری زمینی از جنوب ارمنستان به نخجوان و سپس به آذربایجان است، این وابستگی را از بین می‌برد و دسترسی ایران به اروپا را محدود خواهد کرد.

در حال حاضر جمهوری اسلامی ایران به‌منظور دست‌یابی به راه‌های ارتباطی و ترانزیتی زمینی به سمت اروپا از دو مدخل می‌تواند استفاده کند. یکی از سمت مرز بازرگان و ترکیه به سمت کشور‌های اروپایی و غرب و مسیر دیگر از سمت مرز ارمنستان-گرجستان-روسیه و کشور‌های اروپایی. با ایجاد این کریدور، هر دو مسیر ارتباط زمینی ایران به اروپا عملاً در اختیار دو کشور ترک‌زبان (آذربایجان و ترکیه) قرار می‌گیرد.

از سوی دیگر ایجاد کریدور زنگزور در واقع تحقق بخشی از رویای ترکیه است که از سال ۲۰۰۹ سازمان کشور‌های ترک‌زبان را بنیان گذاشته و در پی ایجاد «ترکستان بزرگ» است؛ دسترسی مستقیم به دریای خزر و بازار‌های آسیای مرکزی که به ترکیه امکان نفوذ بیشتر در این منطقه ژئوپلیتیکی مهم را می‌دهد. رویایی که تحقق آن، سیاست‌های ایران در منطقه آسیای مرکزی را تحت الشعاع تصمیمات آنکارا قرار خواهد داد.

همین دلایل کافیست که ایران علنا و در خفا با ایجاد دالان زنگزور مخالف باشد؛ رهبری در تاریخ ۲۸ تیر ۱۴۰۱ در دیدار آقای رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، گفته بود: «اگر سیاستی مبنی بر مسدودکردن مرز ایران و ارمنستان وجود داشته باشد، جمهوری اسلامی با آن مخالفت خواهد کرد؛ چراکه این مرز، یک راه ارتباطی چند هزار ساله است.»

این مواضع در دیدار آقای ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه هم تکرار شد. رهبری در این دیدار هم گفته بود: «جمهوری اسلامی، سیاست‌ها و برنامه‌هایی را که منجر به بسته‌شدن مرز ایران و ارمنستان شود، هرگز تحمل نخواهد کرد.» این حساسیت‌ها بار دیگر در مرداد ۱۴۰۳، در دیدار نخست‌وزیر ارمنستان تکرار شد؛ جایی که رهبری بر ضررآور بودن مسیر زنگزور برای ارمنستان تأکید کردند و از موضع خود در قبال این موضوع کوتاه نیامدند.

جنگ دوم قره‌باغ و توافق مسکو بر سر دالان زنگزور

بیشتر بخوانید:

ماجرای تنش‌های جدید ایران و آذربایجان چیست؟

همه آنچه که باید از داستان زنگزور بدانید

شرکای استراتژیک یا گرگ‌هایی که رو به هم خوابیده‌اند | چرا روسیه دست از سر خط قرمز ایران در مورد کوریدور زنگزور بر نمی‌دارد؟

جنگ دوم قره باغ با الحاق هفت شهر متعلق به جمهوری آذربایجان به این کشور و آزادی آنها از اشغال ارمنستان، یک بند در توافق مسکو گنجانده شد. در توافق آتش بس اشاره مستقیمی به دالان زنگزور نشده، اما بند ۹ موافقتنامه، تلویحا به این مسیر اشاره دارد؛ در این بند گفته شده «جمهوری ارمنستان موظف است امنیت راه‌های حمل‌ونقلی بین مناطق غربی جمهوری آذربایجان و جمهوری خودمختار نخجوان را تضمین کند و مسئولیت نظارت بر این ارتباطات بر عهده سرویس مرزبانی سازمان امنیت فدرال روسیه (FSB) است.»

به گفته رسانه‌های آذربایجانی، جمهوری آذربایجان، اما با این بند موافق نبوده؛ الهام علی‌اف رئیس‌جمهوری آذربایجان، در آذر۱۴۰۰ تلویحاً استان سیونیک ارمنستان را بخشی از خاک جمهوری آذربایجان خواند. با وجود این ادعاها، آذربایجان به صورت حقوقی همواره بر دو نکته تاکید داشته؛ نخست، ایجاد اصلاحات قانون اساسی در ارمنسنان برای حذف ادعا‌های سرزمینی علیه آذربایجان و دیگری ایجاد یک مسیر زمینی بدون مانع برای جمهوری خودمختار نخجوان که به دالان زنگزور مشهور است.

در عمل، مساله دالان زنگزور، الحاق آن به آذربایجان نبوده_هرچند ممکن است لفاظی مقامات آذربایجانی چنین برداشتی حاصل شود_ موضوع دالان زنگزور، ایجاد یک مسیر ترانزیتی آزاد برای آذربایجان از جنوب ارمنستان، حتی تحت حاکمیت این کشور، اما با تضمین‌های بین المللی است. اتفاقی که روز گذشته ظاهرا به وقوع پیوسته است.

حالا چه اتفاق جدیدی افتاده؟

توافق صلح تازه‌ای در کاخ سفید میان دونالد ترامپ، الهام علی‌اف و نیکول پاشینیان به امضا رسیده که به گفته ترامپ، ۳۵ سال درگیری را خاتمه داده است. این دو کشور به قول رئیس جمهوری آمریکا، «قرار است از این پس برای مدت طولانی دوست باشند».

مهم‌ترین بند این توافق برای ایران، «مسیر ترامپ برای صلح و رفاه بین‌المللی» (TRIPP) است؛ بر اساس آن، مدیریت بخشی از کریدور زنگزور که از ارمنستان عبور می‌کند، به مدت ۹۹ سال به یک شرکت آمریکایی واگذار شده است.

نشریه سیویل نت ارمنستان از توافق روز گذشته با عنوان «کریدور بن بست» یاد کرده و نوشت: مهم نیست که این کوریدور توسط ارمنستان، آمریکا یا هر «اپراتور بین‌المللی» اداره شود؛ مهم نیست که برای صد سال، ده سال یا یک سال اجاره داده شود؛ یا اینکه به عنوان یک «جاده خنثی» معرفی شود یا با اصطلاحات دیپلماتیک پیچیده پوشانده شود. واقعیت این است که ارمنستان با این توافق، کنترل — چه موقت و چه دائمی — بخشی از سرزمین مستقل خود را از دست داده و این مسئله غیرقابل قبول است.

این رسانه می‌گوید: رسوایی واقعی این نیست که این توافق خوب است یا بد، بلکه این است که اصلاً وجود دارد.

کی برد؟ کی باخت؟

جزئیات توافق هنوز مشخص نیست، اما این توافق عملاً خواسته‌های آذربایجان را برآورده کرده و حاکمیت ارمنستان را تضعیف می‌کند. از سوی دیگر، ارمنستان نیز به نظر می‌رسد این توافق را پذیرفته و در ازای آن خواستار استفاده از همین مسیر به سمت دریای خزر شده است.

این توافق نشان داد که ایران در درک ابعاد این پرونده دچار اشتباه بوده است. اردیبهشت ۱۴۰۳، سفیر ایران در ارمنستان با خوشحالی از «بسته شدن پرونده دالان زنگزور» سخن گفته بود؛ سقاییان در گفت وگویی با مجله دیپلماسی ایرانی گفته بود «با ایتکاری که ایران از خودش نشان داده و طرف آذربایجانی هم پذیرفته، پرونده دالات زنگزور برای همیشه بسته شد».

جالب اینجاست که او در پاسخ به سوال متعجبانه خبرنگار، می‌گوید مساله زنگزور دیگر فقط یک مساله رسانه‌ای است و باکو و آنکارا دیگر نمی‌توانند دالان زنگزور را به ایران و ارمنستان تحمیل کنند. «همه اینها تبلیغات، شانتاژ و فضاسازی رسانه ایست.»

حالا بدون توجه به جمع بندی‌های غلط دیپلماتیک ایران، این کوریدور با اعلام ترامپ رسمی شده و همه نگرانی‌های تهران را واقعی کرده است. وزارت خارجه ایران هم دقایقی سرش را از برق بیرون آورده و با صدور بیانیه‌ای همچنان بر حفظ تمامیت ارضی کشور‌های منطقه تاکید و اعلام آمادگی برای همکاری با ارمنستان و آذربایجان را بیان کرده است.

این بازی یک برنده خوشحال و دو بازنده ناراحت دارد؛ ترکیه برنده توافق روز گذشته است. این مسیر را فرصتی برای تقویت نقش ترکیه به‌عنوان دروازه غربی و وادار کردن ارمنستان به بازنگری در رویکرد منطقه‌ای توصیف کرده است. این کریدور، پیوند غیرمستقیم بین ترکیه و کشور‌های ترک‌زبان را به وجود می‌آورد.

بازنده‌تر از ایران اما، روسیه است. روسیه که زمانی تسلط گسترده‌ای بر منطقه قفقاز داشت، در برابر پیشرفت‌های آمریکا و ترکیه در این پرونده ضعیف شده است. موفقیت آمریکا در ایجاد این کریدور به منزله کاهش نفوذ روسیه و تزلزل جایگاه تاریخی آن در منطقه است.

کریدور زنگزور، فراتر از یک مسیر ترانزیتی، نمادی از تغییر نظم ژئوپلیتیکی در قفقاز است. این پروژه، نه‌تنها بر روابط ایران، ترکیه، روسیه، ارمنستان و آذربایجان تاثیر می‌گذارد، بلکه نقشه قدرت در منطقه را دگرگون می‌کند.